Ainmneacha Eile: Railleog, Cam-shaileog, Raid, Raidleog, Reileog, Rideog, Roidleog, Roilleog, Ruideog, Rudóg, Truideogach, Raideog, Roilleogach
Béarla: Bog myrtle, Bog-awl
Tréithe Suntasacha na Sceiche
- Sceach dhé-éiciach dhuillsilteach
- Dathanna suntasach i gcaitheamh na bliana
- Boladh láidir uaidh duilleoga, bláthanna, agus torthaí an phlanda
Cuma agus Duilleoga
Is sceach bheag, ghéagach, dhuillsilteach í an roithleog. Tá sí in ann 2.5m in airde a bhaint amach, ach is iondúil nach mbíonn an planda mórán níos airde ná 1m mar ar na coinníollacha ina bhfásann sé,[1] agus mar go n-itheann gabhair, caora, agus giorriacha an planda.[2] Tá an roithleog coitianta i dtuaisceart na hEorpa, sa tSibéir, agus i dtuaisceart Mheiriceá Thuaidh.[1] Bíonn boladh álainn ó dhuilleoga agus torthaí an phlanda mar gheall ar ola so-ghalaithe a thagann ó fhaireogaí sna duilleoga agus sna caitíní.[1]
Dath deargdhonn dorcha a bhíonn ar na géaga agus ar na bachlóga. Dath liathghlas a bhíonn na duilleoga fada lansacha. Bíonn na duilleoga níos leithne gar de bharr na duilleoige (obovate).[3] Bíonn taobh uachtair na duilleoige neamhchlúmhach agus an taobh íochtair clúmhach.
Bláthanna agus Torthaí
Tá an roithleog dé-éiciach – bíonn bláthanna fireanna agus baineanna ar phlandaí difriúla – ach is féidir le gnéas an phlanda athrú freisin.[3] Fásann na bláthanna ar ghéaga a d’fhás an bhliain roimhe, agus osclaíonn siad sula dtagann duilleoga ar an sceach.[2] Is caitíní iad na bláthanna. Bíonn na caitíní fireanna 15mm ar fhad, deargdhonn, agus bíonn staimíní dearga orthu. Bíonn na bláthanna baineanna 6mm ar fhad, glas dorcha, le stíleanna dearga. Pailníonn an ghaoth iad.[2] Is cnó beag sciathánach é an toradh a bhíonn timpeallaithe ag brachtín.[3, 4]
Fásann an roithleog ar thalamh portaigh – tá sé an-fhairsing ar thalamh aigéadach san iarthar, ach tá sé annamh san oirthear. Scaipeann sé ag úsáid reathairí, agus is minic don phlanda mothair dlútha de sceacha a dhéanamh.[5]
Fosaíonn an roithleog nítrigin ón aer ina cuid fréamhacha, a bhuíochas don bhaictéir Frankia spp., an baictéir céanna a chuidíonn le fearnóga (Alnus spp.) nítrigin a fhosú.[2] Saibhríonn duilleoga an phlanda, chomh maith leis an planda fhéin nuair a lobhann sé, an chréafóg bhocht ina bhfásann sé le táirgí nítrigine, a chuireann ar chumas na roithleoige scaipeadh.
Úsáid na Roithleoige
Blas agus Bia
Bhíodh an roithleog in úsáid i ngrúdaireacht bheorach 2,000 bliain ó shin i dtuaisceart na hOllainne.[2] Tosaíodh ag úsáid hopa (Humulus lupulus) chun blas a chur ar bheoir timpeall 859 AD, agus bhí iomaíocht láidir idir an dá phlanda. Fuair hopa an lámh in uachtar san 18ú aois nuair a tosaíodh ag déanamh imní go raibh beoir roithleoige nimhneach, in ainneoin nach raibh fírinne ansin.[2] Tá an roithleog fós in úsáid i ngrudaireacht bheorach[6] agus i ndriogadh biotáillí.[2] Níl aon fhianaise againn go raibh an roithleog in úsáid i ngrúdaireacht na hÉireann,[7] ach thriomaítí na duilleoga agus chaití iad in ionad tabaic i nGaillimh.[8]
Is féidir spíosraí a dhéanamh de na torthaí triomaithe, agus tae a dhéanamh as na duilleoga.[8] D’úsáidtí na duilleoga mar ghinmhillteach sa bhFrainc agus áiteanna eile. Mar sin moltar do mhná atá ag súil a bheith cúramach leis an bplanda agus le táirgí an phlanda.[2]
Leigheas na Roithleoige
D’úsáidtí an roithleog sa gCríoch Lochlann freisin mar leigheas ar an víreas, Herpes zoster,[2] agus léiríonn taighde go bhfuil tréithe frithvíreasach ag an roithleog a thacaíonn leis sin.[1] Is cógas a bhí ann do scornach tinn, deacrachtaí duáin, agus an bhruitíneach. D’úsáidtí in ainmhithe freisin é, chun fiabhras i gcapaill, péisteanna i mbeithígh, puchán ae i ngamhna, agus taomanna i madraí.[7]
Fásann an rileóg go flúirseach ins na sléíbhtibh. Tá gas righin airthi, préamhacha láidre uatha, billeóga beaga agus baluith ait láidir uathu Tá leigheas iongantach ar an rileóig. Nuair a geibheann na ba agus na beithidhigh eile an Fluke deineann na feirmeóirí púsóíd as an rileóig.
BnS, 471:143
Thugtaí sú an phlanda do ghasúir freisin leis an ruaig a chur ar phéisteanna.[8] Deir Williams go dtugtaí an roithleog do bheithígh in Éirinn le mún fola a leigheas, ach gur ceapadh in Albain gurb í an roithleog cúis leis an ngalar sin sna beithígh, dá n-íosfaidís na duilleoga.[8] Léiriú, b’fhéidir, nach raibh bunús eolaíoch le cuid de thuiscintí an phobail faoin bplanda.
Úsáidí Eile
Bhíodh daoine sa gCríoch Lochlann ag úsáid na roithleoige go stairiúil chun an ruaig a chur ar fheithidí. [1] Tá sé léirithe le déanaí go cuireann an ola seo pairilis ar mhíolta beaga an phortaigh, agus go seachnaíonn siad é. Tá sé chomh héifeachtach le DEET, an substaint atá comónta i dtáirgí tráchtála chun an ruaig a chur ar mhíoltóga beaga.[9] Tá éifeachtach in aghaidh seangáin agus muiscítí freisin.
Dhóití adhmad na roithleoige – ba bhuntáiste breise é boladh cumhraithe an deataigh le linn a dhó.[8] Úsáidtear an roithleog chun boladh cumhra a chur ar línéadach,[1] agus chun leamhain a choinneáil uathu.[7] Chuirtí é i leapacha in iarthar Chorcaí le ruaig a chur ar dhreancaidí.[8] Ceaptar go mb’fhéidir go raibh úsáid ag an roithleog mar díbholaíoch ag na Lochlannaigh. Is léir go raibh a leithéid ag teastáil sna coinníollacha ina raibh siad ag maireachtáil.[1]
Cuireann an choirt agus na fréamhacha dath buí ar olann, agus úsáidtear é i gcoinnle freisin. Bhaintí úsáid as an roithleog i dtionscadal na súdaireachta i gCo. Dhún na nGall[10], agus san 18ú aois bhronnadh Cumann Bhaile Átha Cliath duais ar an té ab fhear a leasódh leathar leis an bplanda.[8]
Seanchas na Roithleoige
Bhreathnaítear ar an roithleog mar phlanda beannaithe in Éirinn[8, 11] agus tá cuid de na pisreoga a bhain leis an sceach le feiceáil i gcáipéisí Bhailiúchán na Scol. Tá sé sa seanchas gur chuir Dia mallacht ar an roithleog mar gur as adhmad na sceiche a déanadh an chros ar a chrochadh Íosa Críost:
Deirtear gurbh as an Radeógach (Bog Myrtle) a rinneadh an chroich ar a céasad ar Slánuighteóir, agus gur abh é sin an fath nár a fás méid ar bith ann ó sin anuas.
BnS, 1059:60
Chaití bheith cúramach, freisin, ag láimhseáil na roithleoige. Tá sé ráite go raibh mí-ádh ag dul don sceach mar gur craobhacha den roithleog a úsáideadh chun Íosa Críost a bhualadh agus é ar a bhealach chuig a chéasadh.
It is unlucky to strike a person or an animal with a roithleóg as the scourges were made of roithleóga.
BnS, 461:152
Bhí géaga na roithleoige in úsáid san Aifreann ar Dhomhnach na Pailme in áiteanna ar leith in Éirinn.[12] Bhí an úsáid chéanna á baint as géaga de roinnt crainnte agus sceacha eile, ag brath go minic ar céard a bhí ar fáil agus ag fás sa gceantar áitiúil. Is ó adhmad na roithleoige a fhaightí an luaith do Chéadaoin an Luaithrigh in Acaill. Arís, b’fhéidir gur mba mhó baint a bhí ag an nganntan crann ar an oileán leis seo ná aon bhuntáiste ar leith a bhí ag luaith na roithleoige.
Maidir le hainm an phlanda, is ó fhocal Gréigis a chiallaíonn ‘cumhra’ a thagann an t-ainm Myrica. Ní fios fós cár dtáinig an t-ainm gale.[2] Níl mórán plandaí eile in Éirinn leis an méid sin ainmneacha éagsúla orthu. Ach níor thug an sceach mórán de na hainmneacha seo do logainmneacha na hÉireann. Tá Ciob Roideoige (Cíb na Raideog[8]) i gCo. Muineacháin agus deir Williams gur Crois na Roideog an seanainm a bhí ar Chrois Chúil Aodha, Co. Chorcaí.[8] Seachas sin, ní fheictear go bhfuil móran áiteanna eile ainmnithe in ómós an phlanda eisceachtúil seo.
Íomhánna Breise
Tagairtí
1. Michael, J.A.S., et al., Past, Present and Future Utilisation of Myrica gale (Myricaceae). Economic Botany, 1996. 50(1): p. 122-129.
2. Skene, K.R., et al., Myrica gale L. Journal of Ecology, 2000. 88(6): p. 1079-1094.
3. Webb, P.A., J. Parnell, and D. Doogue, An Irish Flora. 1996, Dún Dealgan: Dundalgan Press (W.Tempest) Ltd.
4. Rose, F., et al., The wild flower key: how to identify wild flowers, trees and shrubs in Britain and Ireland. (No Title), 2006.
5. Stroh, P.A., et al., Plant atlas 2020: mapping changes in the distribution of the British and Irish flora. 2023: Princeton University Press.
6. Dredge, M., The beer of yesteryear, in The Guardian. 2010.
7. Jackson, P.W. and M.B. Garden, Ireland’s Generous Nature: The Past and Present Uses of Wild Plants in Ireland. 2014: Missouri Botanical Garden Press.
8. Williams, N., Díolaim Luibheanna. 1993, Sáirséal-Ó Marcaigh: Baile Átha Cliath.
9. Blackwell, A., A. Stuart, and B.B. Estambale, The repellent and antifeedant activity of Myrica Gale oil against Aedes aegypti mosquitoes and its enhancement by the addition of salicyluric acid. 2003.
10. Vickery, R., Vickery’s Folk Flora: An AZ of the Folklore and Uses of British and Irish Plants. 2019: Hachette UK.
11. Mac Coitir, N., Ireland’s Wild Plants–Myths, Legends & Folklore. 2017: Gill & Macmillan Ltd.
12. Uí Chonchubhair, M., Flóra Chorca Dhuibhne: Aspects of the flora of Corca Dhuibhne. 1998: Oidhreacht Corca Dhuibhne.